جمهوری آذربایجان با مساحتی حدود ۸۶ هزار و ۶۰۰ کیلومتر مربع و با جمعیتی بالغ بر ۹ میلیون و ۵۹۰ هزار نفر ( جولای ٢٠١٣ ، اداره اطلاعات و آمار آمریکا)، بزرگترین کشور قفقاز و در گذرگاه اروپا و آسیای جنوب غربی و در کنار دریای خزر است. پایتخت آن باکو است. برابر آمار منتشره از سوی مجله بین‌المللی نفت و گاز^[۶]، تا پایان ژانویه ۲۰۱۳، ذخایر اثبات شده نفت خام آذربایجان در حدود ۷ میلیارد بشکه تخمین زده شده است.

به گزارش سازمان مطالعات انرژی ایالات متحده، مجموع تولید نفت آذربایجان در سال ۲۰۱۳ حدود ۹۱۹ هزار بشکه در روز اعلام شده است که از این مقدار حدود ۱۰۱ هزار بشکه در روز جهت مصارف داخلی مورد استفاده قرار گرفته است. این کشور در سال ۲۰۱۳، در بین ۲۰ صادر کننده بزرگ نفت جهان قرار گرفت. بزرگترین حوزه های هیدرو کربنی آذربایجان در بخش دریایی این کشور و در دریای خزر قرار گرفته است، به خصوص میدان ” آذری چراغ گونشلی” که در سال ۲۰۱۳ بیش از ۸۰ درصد از کل تولید نفت این کشور را به خود اختصاص داده است. این میدان با ذخیره ای حدود ۵ میلیارد بشکه نفت بزرگترین میدان نفتی آذربایجان است که بیشترین ذخایر نفتی این کشور را در خود جای داده است. آذربایجان به طور خالص یکی از صادر کنندگان عمده نفت خام است، اما این کشور مقداری نفت خام از ترکمنستان و قزاقستان وارد می‌کند.

صنعت نفت آذربایجان با ساخت خط لوله نفت باکو_ تفلیس_ جیحان^[۷] دگرگون شد و این خط لوله پتانسیل‌های نفت این کشور برای صادرات را متحول ‌کرده‌است. این کشور به طور عمده صادر کننده نفت خام و میعانات گازی است و در بخش فرآورده‌های نفتی نیز، صادرات اندکی انجام می‌دهد.

صادرات سوخت مایع آذربایجان در سال ۲۰۱۲ بالغ بر ۸۵۰ هزار بشکه در روز گزارش شده است و مقایسه این حجم از صادرات با آمارهای سال ۲۰۱۱ حاکی از کاهش ۷ درصدی در این بخش است. صادرات نفت آذربایجان در سال ۲۰۱۰ با ۹۶۷ هزار بشکه در روز به اوج خود رسید، اما پس از این سال همراه با کاهش تولید، صادرات این کشور نیز هر سال کاهش یافته است.

نقشه ۱-۲: زیرساخت های کلیدی گاز طبیعی و نفت در آذربایجان

اگر چه آذربایجان به طور عمده صادر کننده نفت خام و میعانات گازی است اما این کشور در مقیاس پایین نسبت به صادرات فرآورده‌های نفتی شامل؛ دیزل، بنزین و سوخت جت به کشورهای همسایه، ار جمله روسیه و گرجستان مبادرت می‌کند.با راه اندازی میدان ‌گاز طبیعی و میعانات گازی شاه دنیز در اواخر سال ۲۰۰۶، جمهوری آذربایجان به یکی از صادر کننده های خالص گاز طبیعی تبدیل شد.

به گزارش مجله بین‌المللی نفت و گاز^[۸]، ذخایر گاز طبیعی اثبات شده آذربایجان تا ژانویه ۲۰۱۳ در حدود ۳۵ تریلیون فوت مکعب ( ۹۹۱ میلیارد متر مکعب ) تخمین زده می‌شود که اکثریت قریب به اتفاق آن مربوط به میدان گازی شاه دنیز است.

آذری گاز، یک شرکت تابعه شرکت دولتی نفت آذربایجان، مسئولیت عمده فراوری گاز طبیعی، حمل و نقل، توزیع و ذخیره سازی در بازار داخلی را بر عهده دارد. آذر نفت، دیگر شرکت فرعی شرکت دولتی نفت آذربایجان، مسئولیت اکتشاف، توسعه و تولید از میادین قدیمی تر خشکی و میادین گاز طبیعی دریایی را به طور مستقیم با شرکت دولتی نفت آذربایجان بر عهده دارد.

نمودار ۱-۶: عرضه و تقاضای گاز آذربایجان (میلیارد مترمکعب)

Source: BP statistical review, 2014

شرکت عملیاتی بین‌المللی آذربایجان^[۹]، بزرگترین سرمایه گذار مشترک خارجی مرتبط با شرکت دولتی نفت آذربایجان است. این شرکت درگیر توسعه میادین گاز و نفت آذری چراغ گونشلی^[۱۰] و میدان گازی شاه دنیز است. شرکت استات اویل و بی‌پی از بزرگترین کنسرسیومهای فعال در میدان شاه دنیز هستند که هر یک ۲۵٫۵ درصد از سهام این میدان را در مالکیت دارند. کشف و توسعه میدان گازی شاه دنیز به همراه راه اندازی خط لوله جنوب قفقاز^[۱۱] جمهوری آذربایجان را به یکی از صادر کنند گان خالص گاز طبیعی از سال ۲۰۰۷ تبدیل ‌کرده‌است. این کشور تا پیش از این زمان یکی از وارد کنندگان گاز طبیعی از روسیه بوده است. صادرات گاز آذربایجان عمدتاً به وسیله خط لوله جنوب قفقاز انجام شده است.

بخش دیگر گاز طبیعی آذربایجان از طریق خط لوله گازی-مگومد-موزدک و خط لوله باکو-آستارا به ترتیب به روسیه و ایران حمل می‌شود. بیشتر گاز طبیعی آذربایجان عازم مقصد ترکیه است، اما حجم کوچکی از آن از طریق ترکیه، مجددا به یونان صادر می‌شود. به گزارش اداره گمرک جمهوری آذربایجان، صادرات گاز طبیعی آذربایجان در سال ٢٠١٢ در قیاس با سال پیش از آن با ١,۴ درصد کاهش به ۶.٩٩ میلیارد مترمکعب (حدود ۱۹ میلیون متر مکعب در روز) رسیده است.

۱-۳-۳- ترکمنستان

کشور ترکمنستان با ۴٨٨ هزار کیلومتر مربع مساحت و جمعیتی بالغ بر ۵ میلیون و ١١٣ هزار نفر یکی از کشور های همسایه ایران در حاشیه دریای خزر است. ترکمنستان دارای برخی از بزرگترین ذخایر گاز طبیعی در جهان است. با این حال این کشور با چالش‌های بسیاری برای استخراج و صادر‌کردن آن به بازارهای جهانی روبروست. این کشور از لحاظ جغرافیایی دور از بازارهای مصرف قرار دارد و فاقد زیر‌ساخت‌های کافی خط لوله برای صادرات هیدروکربن‌های بیشتر است.

ترکمنستان می‌تواند با بهره گرفتن از فضای مناسب کشورهای حاشیه دریای خزر و با در نظر گرفتن منابع غنی هیدرو کربن آسیای میانه، از دسترسی بیشتری به بازارهای رقابتی انرژی برخوردار شود. از این رو ترکمنستان به دنبال تنوع بخشیدن به مسیرهای صادرات منابع نفت و گاز خود از مسیرهای جدیدی علاوه بر خط لوله صادرتی مسیر روسیه است که البته نیازمند به دست آوردن سرمایه و کمکهای فنی و سیاسی از سوی کشورهای همسایه و سرمایه گذاران است.

ذخایر نفت اثبات شده ترکمنستان، حدود ۶٠٠ میلیون بشکه اعلام شده است. بسیاری از میدانهای نفتی ترکمنستان در حوزه جنوبی دریای خزر و منطقه خشکی گرشیزلیک در غرب این کشور واقع است. تولید نفت ترکمنستان از ١١٠ هزار بشکه در روز در سال ١٩٩٢ به حدود ٢۲٢ هزار بشکه در روز در سال ٢٠١۲ افزایش یافته است. به گفته مقامات ترکمنستان، این کشور قصد دارد تا سال٢٠٣٠، تولید نفت خود از مناطق خشکی و دریایی را به بیش از یک میلیون و ٣٠٠ هزار بشکه در روز افزایش دهد. ترکمنستان در حال حاضر جزء چهارکشور برتر از لحاظ ذخایر گاز طبیعی و در بین ٢٠ کشور نخست از لحاظ تولید گاز طبیعی در جهان است. حجم ذخایر اثبات شده گاز طبیعی ترکمنستان حدود ۱۷٫۵ متر مکعب گزارش شده که نسبت به برآورد سال ٢٠١٠ با ۱۰٫۵ تریلیون متر مکعب، ۶۶ درصد بیشتر شده است. این کشور با وجود ذخایر بزرگ گازی دارای صادرات محدودی است و با چالش‌های مختلفی برای سرمایه‌گذاری و کسب درآمد از محل تولید منابع گازی روبرو است. اکثر گاز ترکمنستان به روسیه منتقل می‌شود که در آنجا مصرف و مقداری از آن هم از طریق این کشور به بازار نهایی اروپا ترانزیت می‌شود. ترکمنستان در جستجوی راه‌هایی برای افزایش تولید گاز و همچنین رها شدن از محدودیتهای فعلی موجود از طریق تنوع بخشیدن به بازار های صادراتی و دیگر مسیرهای ترانزیت گاز خود است.