تجارت جهانی در آغاز قرن بیستم موید آن است که آنچه تحول و پیشرفت خارق­العاده جهانی را سبب شد، گسترش دانش و پژوهش بوده است. افزایش روزافزون دانش، اثرات بسیار عمیقی در تمامی حوزه ­های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جوامع مختلف به جا گذاشته است. بی­تردید تحقیق به عنوان یک کار دانشگاهی جهانی از ارزش اقتصادی و اجتماعی بیشتری برخوردار می­گردد. ‌بنابرین‏ دانشگاه­ها در بسیاری از سامانه­های رتبه ­بندی، ارزیابی و تدوین شاخص­ های عملکرد خود، بر فعالیت­های پژوهشی تمرکز می­نمایند (آلپرت^[۱]، ۱۹۸۵) .

برای ارزیابی عملکرد علمی دانشگاه­ها ‌می‌توان از روش­های علم­سنجی بهره جست. یکی از رایج­ترین موارد کاربرد علم­سنجی، ارزیابی فعالیت علمی پژوهشگران ‌می‌باشد که حوزه اجرایی سیاستگذاران علمی-پژوهشی در کشورهای مختلف است (میرحسینی و جلیلی­باله، ۱۳۸۸) . به عبارت دیگر هدف اصلی از انجام مطالعات علم­سنجی که ارائه خدمات به سیاست‌گذاری علمی است، تنها با تکیه بر ارزیابی میسر است. از طرفی استفاده از ارزیابی برای شناسایی تفاوت­های فردی، مطرح بوده و در واقع این همان نکته­ای است که امروزه در علم­سنجی مطرح است (نوروزی چاکلی، ۱۳۹۰) .

از سوی دیگر، تولید اطلاعات علمی پژوهشگران در قالب­های گوناگون انجام می‌شود که یکی از مهمترین آن­ها انتشارات است. اندازه‌گیری انتشارات علمی، از رایج‌ترین ضابطه‌های سنجش عملکرد تولید اطلاعات علمی است. از میان عمومی‌ترین شاخص­ هایی که در توصیف فعالیت­ها و تلاش­ های کشورهای مختلف مورد توجه است، مؤلفه تعداد مقاله های علمی منتشر شده در مجله‌های معتبر علمی بین‌المللی است (صبوری، ۱۳۸۱) . شناسایی ویژگی­ها و الگوهای حاکم بر تولید علم پژوهشگران می ­تواند پاسخ بسیاری از پرسش­ها در رابطه با چگونگی تولید علم در میان پژوهشگران انفرادی در یک رشته خاص، دانشگاه یا کشور خاص را فراهم آورد. از این رو، پژوهش پیرامون بهره ­وری علمی پژوهشگران انفرادی به منظور کشف الگوهای مختلف تولید ضروری است. از سوی دیگر زمان یکی دیگر از عوامل بسیار مهم در تعیین سطح بهره ­وری پژوهشگران انفرادی است. با وجود اهمیت عامل زمان، ارزیابی­های پژوهشی بدون توجه ‌به این عامل صورت ‌می‌گیرد. با توجه به آن که در سطوح خردتر، نتایج ارزیابی­ها به منظور توزیع اعتبارات، تخصیص پاداش­ها و امتیازها و نیز استخدام و ارتقای رتبه به کار گرفته می­ شود، ضروری است تفاوت­های الگوهای بهره ­وری در میان رشته­ های مختلف بررسی گردد. در کنار تفاوت الگوهای بهره ­وری رشته­ های مختلف، تفاوت در شمار پژوهشگران آن­ها نیز لازم است در ارزیابی­ها مورد توجه قرار گیرد.

‌بنابرین‏ پژوهش حاضر می­ کوشد با بهره گرفتن از دو شاخص سرانه انتشار و نرخ انتشار به مقایسه بهره ­وری علمی پژوهشگران ایرانی در رشته­ های مختلف بپردازد.

بیان مسئله

یکی از مباحث اساسی فراروی پژوهشگران علم­سنجی و نیز سیاستگذاران پژوهشی، بهره ­وری علمی پژوهشگران است. بهره ­وری علمی که به عنوان سطح انتشار علمی تعریف می­ شود، می ­تواند از مؤلفه‌ ­های مختلفی تشکیل شود. نخستین مؤلفه‌، تعداد آثار علمی، به ویژه مقالات منتشر شده در مجلات است که به عنوان سنگ­بنای تولید علم و در نتیجه واحد سنجش آن به کار می­رود. آشکار است که این مؤلفه به طور مطلق نمی­تواند نشانگر بهره ­وری علمی باشد. زیرا میزان انتشار آثار علمی از پژوهشگری به پژوهشگر دیگر بسته به عوامل فردی، اجتماعی، سازمانی، و تخصصی متفاوت است.

تفاوت در الگوهای انتشاراتی در رشته­ های مختلف در تحقیقات علم­سنجی بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. به طوری که برای نمونه نشان داده شده است که پژوهشگران در حوزه ­های وابسته به پزشکی، شیمی و حوزه ­های زیستی به طور متوسط از تولید علم بیشتری نسبت به پژوهشگران در رشته­ های فیزیک، ریاضیات، و مهندسی برخوردار هستند (ارتنر^[۲]، ۲۰۱۰) . یکی از عواملی که در بررسی­ های جمعی بین رشته­ ها رخ می­ نماید، شمار پژوهشگران هر حوزه است. آشکار است که در هر کشور، بسته به نوع نیازهای علمی، رشته­ های مختلف از درجات توسعه متفاوتی برخوردار هستند، به نحوی که شمار دانشگاه­ها، مراکز پژوهشی، گروه ­های آموزشی از رشته­ای به رشته دیگر بسیار متفاوت است و این امر به تربیت و جذب شمار متفاوتی از پژوهشگران خواهد انجامید (ستوده، ۱۳۸۹) . تفاوت در شمار پژوهشگران در کنار تفاوت در الگوهای انتشاراتی هر رشته می ­تواند بر شمار تولیدات علمی آن تاثیر بگذارد و به تفاوت در سرانه تولید علم از رشته­ای به رشته دیگر بیانجامد. ‌بنابرین‏، چنانچه رشته­ ها را صرف­نظر از شمار پژوهشگران آن با هم مقایسه کنیم، بیم آن می­رود که به ارزیابی واقع­بینانه­ای دست نیافته باشیم. شاخص سرانه انتشار که نسبت بین شمار انتشارات علمی را به شمار پژوهشگران می­سنجد ارزیابی­ها و مقایسه­های جمعی را برای مثال بین دانشگاه­ها، تیم­های پژوهشی و رشته­ های مختلف میسر می­سازد.