ادراک بینایی عبارت است از فراگردی که پس از دریافت محرکات موجود بصری از طریق فعالیت های ذهنی و مربوط ساختن آن به خاطرات و تجارت گذشته بالاخره به شناخت و تفسیر احساس حاصل از آن ‌می‌ انجامد. همچنین گیل اسپای و جانسون ادراک بینایی را چنین تعریف می‌کنند «توانایی دریافت تفاوت‌ها و شباهت‌های موجود میان اشکال هندسی، حروف و کلمات» (نقل از فریار و رخشان، ۱۳۸۳).

تعاریف تعلیم و تربیتی از ادراک بینایی برحسب دیدگاه استفاده کننده، این واژه با یکدیگر تفاوت دارد. گونیر (۱۹۵۸)تأکید می‌کند که ادراک بینایی عبارت است از فرایند دریافت پدیده‌ها با بهره‌گیری از چشم . اشلاک (۱۹۶۳) تعریف بسیار نزدیکی به تعریف گوینر ارائه می‌دهد. به تعبیر وی، ادراک بینایی یعنی توانایی گرفتن معنی از طریق محرک‌های بینایی طبق نظر فراستیگ و هورن (۱۹۶۴) تعریف ادراک بینایی باید به گونه‌ای عملی باشد، یعنی بتوان رفتار را توصیف کند (نقل از والاس و مک لانلین، ترجمه منشی طوسی، ۱۳۶۹). طبق اظهار نظر گوینر (۱۹۵۸)، از ابتدای قرن حاضر تاکنون ماهیت ادراک بینایی توجه زیادی را به خود جلب ‌کرده‌است. وی می‌افزاید، در طی این مدت مسئله اصلی در این باره ارائه تعریف صحیحی از ادراک بینایی بوده است. پس از وی لیبوتیز (۱۹۶۵) در این باره می‌گوید: بری ادراک بینایی تعریفی که اصولا در سطح جهانی پذیرفته شده باشد. وجود ندارد وی می‌افزاید علت این امر تا حدودی از آنجا ناشی می شود. که متخصصا رشته‌های بسیاری به ادراک بینایی توجه دارند از این و تعاریف موجود از دیدگاه های مختلفی چون روانشناسی فلسفه، فیزیولوژی، فیزیک و تعلیم و تربیت ارائه شده است. (ژاله رضایی^[۱۱]، ۱۳۸۲).

۲-۷-۴- اهمیت ادراک بینایی

سه قرن پیش جرج ‌بار کلی‌ ایده کنجکاوی برانگیزی دربارۀ عمل اصلی بینایی ابراز داشت. او باورداشت که بینایی، مخلوقات را در مقابل مصائب حفظ می‌کند وقتی فرد حرکت می‌کند (راه رفتن، دویدن، رانندگی، خلبانی) بهتر است بداند که آیا با چیزی تصادف می‌کند یا خیر و اگر این طور است چه مواقعی؟ این دانش به فرد اجازه می‌دهد تا با تغییر مسیر از صدمه اجتناب کند. آن طور که بار کلی فهمیده بود، بینایی حرکت را هدایت می‌کند و حرکت بینایی (دید) را تغییر می‌دهد ‌بنابرین‏ شکی وجود ندارد که بینایی به کنترل کشف دنیای اطراف کمک می‌کند. (سکیولر و بلیک^[۱۲]، ۱۹۹۰). البته باید توجه داشت، بینایی صرف یعنی حسی به تنهایی نمی‌تواند فرد را در این باره یاری دهد و حتما باید آنچه حس می‌شود با ادراک آن توأم باشد. ‌بنابرین‏ در این موارد به جز بینایی، ادراک بینایی است که اهمیت می‌یابد.

مطالعات بی شماری ثابت کرده‌اند که ادراک بینایی کاملا با تکالیف آموزشگاهی بویژه خواندن ارتباط دارد (والاس و مک لافلین، ترجمه منشی طوسی، ۱۳۸۹). فریار و رخشان (۱۳۸۳) اظهار می دارند که ادراک بینایی نقش مهمی در یادگیری تحصیلی بویژه خواندن بازی می‌کند،تعدادی از کودکان مستلزم کاربرد بینایی در تمیز اشکال و طرحهای هندسی است با اشکال مواجهند. عده‌ای هم در انجام این کارها موافقند و در عوض در تمیز حروف و کلمات از طریق بینایی شکست می‌خورند (سکیولر و بلیک، ۱۹۹۰).

بررسی‌های مربوط به عملکرد آزمون‌های ‌روان‌سنجی و تاشیتکوپ (وسیله‌ای که به وضوح محرک‌های بینایی را در معرض دید قرار می‌دهد) نشان می‌دهند که ادراک بینایی همبستگی بالایی با پیشرفت خواندن در کودکستان و کلاس اول دارد. هر چند که در کلاس دوم و سوم همبستگی رو به کاهش می‌گذارد . در کلاس سوم توانائیهایی شنوایی- ادراکی بیش از بینایی- ادراکی با موفقیت خواندن همبستگی می‌یابند. تا حدودی همبستگی بین ادراک بینایی و خواندن با سن کاهش می‌یابد، زیرا مواد آزمون بینایی- ادراکی ساده می‌شوند. در مواردی که مواد مشکل ترند. مقیاس‌ها همچنان ضعف بینایی- ادراکی حساس باقی می‌مانند و حتی در سطح دبیرستان با موفقیت خواندن همبستگی (هر چند کمی) دارند (سبحانی فر، ۱۳۸۱).

۲-۷-۵- اثر دقت و توجه بر ادراک

ما در جهانی زندگی می‌کنیم که پر از محرک‌های گوناگون است؛ اما در هر لحظۀ از زمان، ما متأثر از مجموعه‌ای از تجربیات و یادگیری گذشته خویش هستیم و از طرفی دیگر محرکهائی که ما را احاطه ‌کرده‌است، هر یک ویژگی‌های خاص دارد. (نادری وسیف نراقی^[۱۳]، ۱۳۹۱). ما گاهی ناگزیریم از میان محرک‌های متعددی که روی حواس گوناگون ما اثر می‌گذارند یکی را برگزینم و چند لحظه و گاهی حتی چند ساعت فعالیت ذهنی خود را روی آن متمرکز کنیم یعنی ادراک ما در آن مدت به محرک مذکور منحصر می شود این رفتار ذهنی را، که لازمه پیدایش هر گونه شناخت است، «دقت» نامند. (شعاری نژاد، ۱۳۸۸).

فرایند دقت که شرط مهم یادگیری شناختی است علاوه بر فعالیت ذهنی با حرکات بدنی نیز همراه است چنانچه شخصی در حال «دقت کردن» سرش را بر می‌گرداند تا بشنود یا پیش می‌رود یا پسرش را جلو می‌برد تا ببیند به طور کلی شخص هنگام دقت معمولا ژست خاصی به خود می‌گیرد. (همان منبع).

هنگامی که ما سعی داریم مطلبی را درک کنیم حواس خود را متمرکز کرده و متوجه آن می‌شویم و بر عکس چنانچه بدون توجه به منظره‌ای که در جلو ما قرار دارد. نگاه کنیم ممکن است هیچ چیز از آن منظره درک نکنیم، میزان دقت ممکن است در اوقات مختلف تغییر کند. و ‌بنابرین‏ در میزان ادراک ما تأثیر گذارد، درک ما از موضوعات مختلف ممکن است بسیار ناچیز باشد مگر آنکه موضوعات توجه ما را جلب نموده و خود را از سایر موضوعات متمایز سازند (سبحانی فر، ۱۳۸۱).

‌بنابرین‏ توجه را می‌توان حالتی تعریف کرد که بنابر ماهیت شیء خاص یا پدیده‌ای ویژه و به لحاظ مجموعه ویژگی‌های فرد، در او ایجاد می‌شود. توجه به یک شیء یا امری خاص، مجموعه‌ای از برخوردها و دریافت‌ها توسط آموخته ها و تجارب فرد معنی می‌یابد و موجب ادراک آن شیء یا آن امر می‌گردد.

در برخورد با محرکها، به سه نوع توجه می توان اشاره کرد: الف- توجه کردن ارادی، که در آن با میل و رغبت و آگاهانه به دنبال مطلبی است برای مثال، دانشجویانی که ‌بر اساس میل و اراده شخصی در کلاس درس می‌نشینند و به سخنان استاد توجه می‌کنند، در حال بهره‌گیری از توجه ارادی هستند ب- توجه کردن عادتی، این نوع ‌بر اساس آمادگیهایی که فرد برحسب شغل و یا نقشی که دارد حاصل می‌آید. برای مثال، ناله یا صدای بسیار ضعیف کودک شیر خوار در دل شب برای مادر کاملا قابل شنیدن است و او را از خواب بیدار می‌کند ج- توجه کردن غیر ارادی؛ توجه به محرکهایا حوادث تازه و غیر منتظره‌ای است. که بلافاصله توسط گیرنده های حسی دریافت می‌شوند و مغز آن ها را درک می‌کند. در این موقع شخص اجبارباید به محرک توجه کند و گاهی نیز مجبور است بازتابی پاسخ دهد. این توجه غیر ارادی و سریع گاه باعث نجات انسان از یک خطر واقعی می‌گردد. برای مثال، اگر جسمی با سرعت به انسان نزدیک شود، فرد به گونه غیر ارادی به آن توجه می‌کند. و سریعا واکنش نشان می‌دهد. (نادری و سیف نراقی، ۱۳۹۱) .

روانشناسان مکتب گشتالت در آزمایشات خود دو سری نقطه های عمودی و افقی به عده ای نشان دادند و متوجه شدند که متمایل افراد بر این بود که آن نقطه ها را به صورت خطوط عمودی و یا افقی ببینند به عبارت دیگر نقطه‌ هایی که در مجاورت یکدیگر قرار داشت. به صورت خط افقی یا عمودی مورد درک واقع شد- در این شرایط لازم بود بین نقاط عمومی و افقی فاصله‌ای وجود داشته باشد.