شأن و اعتبار: منظور میزان اعتباری است که کتابداران در جامعه دارند.

سرمایه اجتماعی: در این پژوهش منظور از سرمایه اجتماعی، همکاری، مشارکت و اعتماد متقابل بین کارکنان کتابخانه است.

همکاری: میزان همکاری که کتابداران در انجام فعالیت‌های روزانه در محیط کار باهم دیگر دارند.

مشارکت: میزان مشارکتی که کتابداران در انجام فعالیت‌های روزانه در محیط کار باهم دیگر دارند.

اعتماد متقابل: منظور از اعتماد متقابل، میزان اعتمادی است که کتابداران به همدیگر دارند.

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش

۲-۱٫ مقدمه

در این فصل، به بررسی مبانی نظری و پیشینه پژوهش‌های انجام شده در حوزه منزلت اجتماعی و سرمایه اجتماعی پرداخته می‌شود. هدف از تهیه این فصل آشنایی با مباحث نظری و پیشینه موجود در رابطه با پژوهش حاضر، در سطح ملی و بین‌المللی است. ابتدا در قسمت مبانی نظری تعریف و خاستگاه منزلت اجتماعی مطرح می‌شود. سپس عوامل تعین کننده منزلت اجتماعی و سیر تحول آن از دیدگاه صاحب‌نظران موردبحث قرار می‌گردد. در این راستا جهت روشن شدن مفهوم سرمایه اجتماعی، تاریخچه، تعاریف، دیدگاه‌های صاحب‌نظران، ابعاد و عناصر تشکیل‌دهنده سرمایه اجتماعی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در انتها نیز پژوهش‌های انجام شده در این رابطه در داخل و خارج از کشور ارائه می‌شود.

۲-۲. منزلت اجتماعی

۲-۲-۱٫ تعریف

نظریه‌پردازانی همچون دورکیم^[۳](۱۹۵۲)، پارسونز^[۴](۱۹۵۲)، و گیدنز^[۵](۱۹۸۹، ترجمه صبوری، ۱۳۷۳)، در پی تدقیق ماهیت منزلت اجتماعی^[۶] و شناسایی و معرفی عوامل مؤثر بر آن برآمده‌اند. این اندیشمندان جامعه‌شناس، اغلب منزلت اجتماعی را مترادف پایگاه‌های اجتماعی تلقی می‌کنند که فرد در گروه، مرتبه و موقعیت اجتماعی یک گروه، کسب می‌کند و بر اساس آن از برخی مزایا و ویژگی‌ها، برخوردار می‌گردد (توسلی،۱۳۶۹). لیکن مؤلفان و محققان متأخر، منزلت اجتماعی را نوعی ‌شأن، اعتبار، عزت و احترامی می‌دانند که جامعه برای افراد یک گروه، نهاد و یا شغل قائل هستند. به‌زعم اسکینز (۱۳۸۰) منزلت اجتماعی، شأن، اعتبار و حرمتی است که افراد جامعه برای گروه‌های مختلف قائل هستند و بر اساس آن، از آنان انتظار رفتارهای خاصی را دارند.

واژه منزلت در فرهنگ عمید، به معنی جاه و مقام، قدر و مرتبه، و رتبه آمده است (عمید ۱۳۸۲). آلن بیرو در تعریف و توصیف منزلت اجتماعی می‌نویسد: «از نظر لغوی این لغت به توهماتی اطلاق می‌شود منبعث از جادو. یا پدیده‌هایی که عجیب به نظر می‌رسند، اعتبار اجتماعی (منزلت)، نفوذ و اعتباری است که دیگران به شخصی به جهت خصایص گوناگون کم‌وبیش واقعی به او منتسب می‌دارند، می‌بخشند» (بیرو،۱۳۷۴). از دیدگاه جامعه‌شناسی این اصطلاح به عنوان رتبه، پایگاه و موقعیت اجتماعی اشخاص، گروه‌ها و سازمان‌ها در مقایسه با یکدیگر به کار می‌رود (ملک، ۱۳۷۴). ملیون تأمین، منزلت را ارزشی می‌داند که یک جمع (جامعه، گروه و یا سازمان) برای یک نقش اجتماعی قائل است و یا مقام فرد یا گروه با توجه به توزیعشان در یک نظام اجتماعی را منزلت اجتماعی می‌نامد (نائینی،۱۳۷۴). منزلت اجتماعی نوعی ارزیابی است که بر پایه معیارهای ارزش اجتماعی معتبر در جامعه از پایگاه اجتماعی یک شخص در ذهن دیگران به عمل می‌آید و نشان می‌دهد که پایگاه شخص نسبت به اشخاص دیگر در فضای اجتماعی کجاست (رفیع پور، ۱۳۷۸)

جامعه شناسان، پایگاه اجتماعی را معادل “social status” به کار می‌برند و معتقدند که شاخص‌های آن شامل شغل، تحصیلات و میزان درآمد است (بیرو، ۱۳۷۴). در واقع، منزلت اجتماعی معادل “social prestige” متفاوت از پایگاه اجتماعی افراد است. این مفهوم در دو معنی به کار می‌رود:۱- شهرت، اعتبار، وجهه، آبرو، حیثیت. ۲- پر پرستیژ یا پرستیژ، برای کسب اعتبار. که برخی اندیشمندان معادل این اصطلاح را آبروی اجتماعی، شأن اجتماعی، حیثیت اجتماعی و اعتبار اجتماعی دانسته‌اند (نیک خلق و وثوقی، ۱۳۸۸).

منزلت اجتماعی به معنای پایگاه و شأن افراد جامعه است و ارتباط نزدیکی با نقش اجتماعی افراد دارد. نقش اجتماعی خود شامل مجموعه‌ای از حقوقی است که به افراد داده می‌شود و مسئولیت‌هایی که از آن‌ ها انتظار می‌رود انجام دهند. ‌به این ترتیب، می‌توان گفت که نقش اجتماعی افراد یکی از معیارهای عمده جهت تعیین منزلت اجتماعی آن‌ ها است. به عبارات دیگر میزان بهره‌مندی جامعه از نقش افراد و ارزش‌های اجتماعی وابسته به آن نقش، تعیین‌کننده منزلت اجتماعی به میزان قابل توجهی بستگی به احترام افراد برای آن نقش دارد و اغلب میزان حرمت اجتماعی برای یک نقش می‌تواند عوامل نامطلوب یا دافعه‌ای نظیر کمبود درآمد یا تجمل مشکلات مربوط به ‌پاسخ‌گویی‌ و انجام مسئولیت‌های نقش را جبران کند (گمتچ^[۷]، وایلک^[۸]، لاوریچ^[۹]، ۱۹۸۶).

۲-۲-۲٫ خاستگاه منزلت اجتماعی

منزلت اجتماعی موقعیتی است که شخص روی هر یک از ابعاد نظام اجتماعی، مثل سن، جنس، سطح تحصیلات، شغل و … احراز می‌کنند جامعه شناسان معمولاً دو شیوه برای کسب منزلت اجتماعی می‌شناسند:

الف) پایگاه اجتماعی محول (واگذاری شده)

معنایش این است که جامعه یک‌جانبه پاره‌ای از معیارهای ارزیابی را درباره شخص به کار می‌برد، بدون اینکه ذینفع اختیار با حق انتخابی در آن داشته باشد. روشن‌ترین مثال در این‌باره معیار نیاکان است. زیرا شخص هیچ اختیاری که در یک خانواده اشرافی به دنیا بیاید یا در یک خانواده فقیر، شخص در تعیین خاستگاه خانوادگی‌اش هیچ اختیاری ندارد، لذا پایگاه او از این لحاظ پایگاه محول یا واگذاری شده است.

ب) پایگاه محقق (اکتسابی)

نتیجه ارزیابی جامعه از کوششی است که از جانب فرد به عمل می‌آید. ممکن است شخص منزلت اجتماعی محقری داشته باشد، اما در نتیجه تلاش خود فرد در رشته‌های علمی، هنری، سیاسی، دینی صاحب ‌نام و مقام عالی گردد. در واقع پایگاه محقق را خود فرد به دست می‌آورد و من حیث ولادت به شخص واگذار نمی‌شود. در تحلیل نهایی، پایگاه اجتماعی نه کاملاً با آنچه شخص انجام می‌دهد، نه کاملاً با آنچه شخص هست، و نه کاملاً با آنچه شخص فکر می‌کند هست، ارتباطی ندارد، پایگاه اجتماعی آن تلقی و ذهنیتی است که دیگران در جامعه، ازآنچه شخص هست دارند (نیک گهر، ۱۳۸۳).

۲-۲-۳٫ عوامل تعیین‌کننده منزلت اجتماعی

وقتی عناصر یا عوامل تعیین‌کننده یک پایگاه یا پست صحبت می‌کنیم منظور این است که این عوامل یا عناصر خودشان پایگاه را می‌سازند.

به‌زعم نیک گهر (۱۳۸۳)، اشرفی بودن نیاکان و کلان بودن ثروت معیارهایی هستند که جامعه- شناس به کمک آن‌ ها به طور عینی پایگاه شخصی را تعیین می‌کند، اما این کار ممکن است دلیلش این باشد که اشخاص در جامعه با شیوه ارزیابی‌شان از این چیزها معنای خاصی به آن‌ ها داده‌اند. در زیر به برخی از عوامل تعیین‌کننده منزلت اجتماعی اشاره می‌شود.

الف) نیاکان یا اصل و نسب موقعیتی ممتاز یا معمولی به فرد می‌دهد، برای آنکه تولد در خانواده‌ای خوش‌نام یا بدنام جامعه، حتی در آزادمنش‌ترینشان، نوعی ارزش به‌حساب می‌آید. ارجمندی یا بی‌مقداری نیاکان بر چندین عامل مبتنی است، حسن شهرت خانوادگی، سابقه سکونت در محل، بومی بودن یا مهاجر بودن و …