۱- نیاز بیش از حد به مستندسازی

۲- اتوماسیون اندک و استفاده کم از فناوری اطلاعات

۳- فقدان شفافیت در نیازمندی‌ها و الزامات صادرات و واردات

۴- رویه‌های ناقص و ناکافی به ویژه در کنترل مبتنی بر بازرسی و عدم کارایی تکنیک‌های ارزیابی ریسک

۵- عدم توجه کافی به امر نوسازی و عدم همکاری کافی بین دیگر ادارات دولتی مرتبط که در نتیجه هر گونه تلاش در جهت رویارویی اثربخش با روند تجاری در حال رشد را غیرممکن می‌سازد.

۶- تقریباً تمام کالاهای صادراتی و وارداتی به طور فیزیکی آزمودن و بازرسی می‌شود و هر سند و مدرک چندین بار کنترل و بازرسی می‌شود که این خود موجب اتلاف وقت می‌گردد.

۷- علی رغم کامپیوتری کردن برخی امور گمرکی، در بسیاری مواقع در رابطه با کارهای تکراری و ساده تماس‌های فیزیکی و حضوری صورت می‌گیرد^[۲۳].

افزایش حجم تجارت جهانی در طول چند دهه گذشته تأثیر به سزایی بر حجم عملیات گمرک در زمینه ترخیص کالا داشته است. باید در نظر داشت افزایش حجم کالاها سبب شده که محدوده کالاهایی که گمرکات به کنترل آن‌ ها عادت کرده بودند نیز به شدت تغییر کند به شکلی که ساخت یک کالا با توجه به ترکیب آن و نیز تعیین تعرفه آن، کارشناسان را با مشکلات و مسائل عدیده ای مواجه می‌سازد. در این ارتباط تأخیر در ترخیص کالاها، بنادر، فرودگاه‌ها و انبارها را با حجم انبوهی از کالاهای ترخیص نشده، متروکه یا رسوبی مواجه خواهد ساخت که باعث افزایش زیان خواب سرمایه می‌شود. به علاوه حجم جابجایی کالاها به وسیله هواپیما هم اثرات خاص خود را بر گمرکات داشته است. بازرگانان می‌توانند کالاهایشان را از دورترین نقاط در مدت کوتاه به نقطه دیگر منتقل کنند. با توجه به هزینه حمل و نقل هوایی، نگهداری طولانی کالا در گمرکات منطقی به نظر نمی‌آید و در صورتی که گمرکات نتوانند کالاها را به سرعت ترخیص کنند با مشکلاتی مواجه خواهند شد. به طور کلی رشد مبادلات کالا در جهان، گمرکات را با چالش‌ها و مشکلات فراوانی روبرو ‌کرده‌است. استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند این مشکلات را کاهش دهد و زمینه را برای اجرای مطلوب این سازمان فراهم آورد (نجفی،۱۳۸۳، ص۲).

با مراجعه به ساختار تشکیلاتی گمرک مشاهده می‌شود که متأسفانه با وجود آنکه ساختار فعلی بنا بر بررسی‌های دقیق و پیشنهاد گمرک ایران، به مدیریت برنامه‌ریزی کشور به تصویب رسیده است، اما همچنان نظام گمرکی در کشور با مشکلات و نارسایی‌های مختلف ساختاری و تشکیلاتی مواجه است که مهم‌ترین آن‌ ها به شرح ذیل است:

۱٫ تغییرات زود هنگام قوانین و تعرفه‌های گمرکی

یکی از مهم‌ترین مشکلات نظام گمرکی در کشور، تغییرات فراوان قوانین گمرکی است که سبب می‌شود نه تنها بازرگانان، بلکه خود کارمندان گمرک نیز دچار سردرگمی و ابهام شوند. این تغییرات از یک طرف سبب می‌شود ریسک تجارت افزایش یابد و از سوی دیگر، موجب کاهش کارایی گمرک می‌شود. همچنین این مسئله ‌در مورد تعرفه‌ها نیز صدق می‌کند. تغییرات مکرر تعرفه‌ها، همانند آنچه درباره‌ قوانین گفته شد، باعث ایجاد سردرگمی و افزایش ریسک برای بازرگانان می‌شود. در کل یکی از بزرگ‌ترین مشکلات در گمرک، که هزینه و تأخیر زیادی را هم برای گمرک و هم برای بازرگانان ایجاد می‌کند، بخش تعیین ارزش است که در ارتباط مستقیم با تعرفه‌هاست و مشکلات متعددی را در پی داشته است؛ نظیر کاهش شفافیت در تعیین ارزش و ایجاد ابهام برای بازرگانان و همچنین افزایش ریسک برای بازرگانان. به طور مثال، تاجری کالایی را جهت واردات خریداری می‌کند و از زمان خرید کالا تا زمان تعیین ارزش، حدود یک ماه به طول می‌ انجامد که در این صورت، با تعیین ارزش به صورت لحظه‌ای، ممکن است سود تاجر کاهش یابد. قوانین، تعرفه‌ها، سهمیه‌ها و فاصله از بازارهای بزرگ جهانی، هزینه مبادله کالا را به شدت افزایش می‌دهد که باید ریشه این مشکل را در تغییرات مکرر و جامع نبودن نظام تعیین ارزش در گمرک ایران، عدم به‌کارگیری فناوری اطلاعات^[۲۴] در گمرک، عدم عضویت در کنوانسیون بین‌المللی ارزش، وجود انگیزه تخلف ناشی از بالا بودن نرخ حقوق ورودی برای تعداد زیادی از کالاها و همچنین مزیت‌هایی مانند جوایز صادراتی جست‌وجو کرد.

۲٫ طولانی بودن زمان انجام تشریفات گمرکی کالاها

امروزه وجود مسائلی چون انبوه اسناد مورد نیاز برای تجارت و وقت‌گیر بودن معاملات، هزینه و تأخیر زیادی را بر تجار تحمیل می‌کند. ترخیص کالا و خدمات در گمرک‌های کشور مستلزم زمان زیادی است و تبعات منفی این مشکل مستقیماً متوجه بخش تولید و بازرگانی کشور است که با افزایش زمان ترخیص، هزینه های آن‌ ها نیز افزایش می‌یابد. البته مشکل اصلی در این زمینه به نحوه تعامل گمرک با سایر دستگاه‌های سیاست‌گذار بازمی‌گردد که حضور و تأییدیه‌ی آن‌ ها برای تشریفات گمرکی ضروری است. تعدد مراجع و مراکز تصمیم‌گیری، از جمله وزارت بازرگانی، مؤسسه‌ی استاندارد، بیمه، وزارت بهداشت، وزارت صنایع، سازمان انرژی اتمی، سازمان دامپزشکی، وزارت جهاد کشاورزی و… و متفاوت بودن قوانین و رویه‌های مورد عمل هر دستگاه، سبب ایجاد تأخیر و هزینه گزافی می‌شود. همچنین ناقص بودن نحوه حضور این دستگاه‌ها در گمرک‌ها باعث کندی تشریفات شده و به علت عدم ارتباط الکترونیکی میان آن‌ ها، علاوه بر تأخیر، زمینه‌ی بروز مسائلی مانند اقدام به جعل اسناد را نیز فراهم می‌آورد.

۳٫ تعداد زیاد واحدهای گمرکی

در ادامه به پاره ای از مقررات آیین نامه مذکور می پردازیم. مطابق بند ۲۸ ماده ی ۲ این آیین نامه صاحبان گرمابه ها ، نانوایی ها و شیرینی پزی ها و اماکن عمومی دیگری که وجود آن در شهر مجاز باشد و مطابق دستور شهرداری نصب دودکش ننمایند به ۵ تا۷ روز حبس تکدیری و از ۵۰ تا ۱۰۰ ریال غرامت محکوم می‌شوند ، شغل دباغی به دلیل این که موجبات ایجاد مزاحمت های بویایی می گشت در این آیین نامه و طی بند ۱۵ ماده دوم ممنوع اعلام شده است. مطابق این ماده کسانی که در داخل شهر در دکان یا خانه خود به شغل دباغی ، روده سازی و امثال آن اشتغال ورزند به ۵ تا۷ روز حبس تکدیری و از ۵۰ تا۱۰۰ ریال غرامت محکوم می شدند .همچنین در بند ۱۲ ماده ۲همین آیین نامه چنین می خوانیم:

« کسانی که در خانه خود یا محل کسب خویش که در شهر واقع است چیزهای بد بو از قبیل لاستیک یا استخوان و امثال آن را بسوزانند و یا زباله ، خاکروبه و مانند آن را نگه دارند که عفونت آن به خارج سرایت کند به ۵ تا ۷ روز حبس تکدیری و از ۵۰ تا ۱۰۰ ریال غرامت محکوم شوند . » مواردی از ایجاد آلودگی هوای ناشی از پراکندن ذرات گرد و غبار که در گذشته به دلیل سطح خاکی یا سنگفرشی خیابان ها شایع بود ، تکان دادن فرش بوده که ایجاد آلودگی هوا می نمود . مطابق بند ۴ ماده ۲ آئین امور خلافی : کسانی که در گذر ها، کوی ها و خیابان ها و امثال آن فرش تکان دهند که گرد و غبار بلند شود به ۵ تا ۷ روز حبس تکدیری^[۴۸]۱ و از ۵۰ تا ۱۰۰ ریال غرامت محکوم می‌شوند .

همچنین مطابق قسمت دوم بند ۱۴ ماده ۲ آئین امور خلافی جاروب کردن بدون آب پاشی در گذرها ، کوی ها و خیابان ها به گونه ای که ایجاد گرد و غبار کند ممنوع و مستلزم اعمال مجازات مندرج در ماده آ.ا.خ یعنی همان ۵ تا ۷ روز حبس تکدیری و از ۵۰ تا ۱۰۰ ریال غرامت بود. مطابق بند ۲۵ ماده مذکور اقدام ‌به این عمل مستلزم محکومیت به ۲ تا ۵ روز حبس تکدیری و تأدیه ده تا پنجاه ریال غرامت می‌باشد.

عدم رعایت اصول همسایگی بویژه در گذشته ممکن بود باعث ایجاد مزاحمت برای مجاورین گردد یکی از موارد شایع این امر نصب لوله به گونه ای بود که باعث ایجاد آلودگی هوا می گردید . بند ۴۱ ماده مذکور این عمل را ممنوع اعلام نموده بر اساس آن ، اشخاصی که لوله بخاری منزل یا مغازه را به طرف خیابان و معابر عمومی نصب نمایند به دو تا ۵ روز حبس تکدیری تأدیه ده تا پنجاه ریال غرامت محکوم می‌شوند … . «شهرداری در محدوده ی شهر از همان آغاز تأسیس واجد وظایفی در زمینه حفظ محیط زیست و بهداشت شهری بودند ، یکی از مهمترین آلودگی های زیست محیطی که در دهه ۴۰ در شهرها در حال شکل گیری بود مسئله آلودگی هوای ناشی از دوده هایی بود که از اماکن صنعتی ، کارگاه ها ، تعمیرگاه ها و وسایل نقلیه متصاعد می گردید. در این راستا در قانون شهرداری ها مصوب ۱۳۳۴ همراه با اصلاحات بعدی در کنار سایر معضلات و مشکلات زیست محیطی شهری برای مقابله با آلودگی هوا وظایف خاصی بر عهده ی شهرداری ها به عنوان متولی امور شهری گذارده شد.آنچه که در این قانون اهمیت داشت توجه به اقدامات پیشگیرانه و تأسیس ضمانت اجراهای کاملاً اداری در این حیطه بود ..».^[۴۹]

در بند ۲۰ ماده ۵۵ قانون شهرداری ها مصوب ۱۳۳۴ وظیفه کنترل و جلوگیری از آلودگی هوای شهری و مراقبت بر وضع دودکش های اماکن و کارخانه ها و وسایل نقلیه و غیره را بر عهده شهرداری ها نهاده است. مطابق این ماده : شهرداری مکلف است از تأسیس کارخانه ها ، گارگاه ها و گاراژهای عمومی و تعمیرگاه ها و دکان ها و همچنین مراکزی که مواد محترقه می‌سازند و اصطبل چهار پایان و مراکز دامداری به طور کلی مشاغل و کسب هایی که ایجاد مزاحمت ، سروصدا یا تولید دود یا عفونت یا تجمع حشرات و جانوران نماید را جلوگیری نموده و در تخریب کوره های آجر و گچ و آهک پزی و خزینه گرمابه های عمومی که مخالف بهداشت است اقدام نماید وبا نظارت و مراقبت بر وضع دودکش های اماکن و کارخانه ها و وسایل نقلیه که کارکردن آن ها دود ایجاد می‌کند از آلودگی هوای شهرجلوگیری نماید و هرگاه تأسیسات مذکور قبل از قانون به وجود آمده باشد آن ها را تعطیل کند و اگر لازم باشد آن ها را به خارج از شهر انتقال دهد .

در تبصره ماده ۵۵ نیز چنین آمده است : « شهرداری ‌در مورد تعطیل و تخریب و انتقال به خارج از شهر مکلف است مراتب را ضمن دادن مهلت مناسبی به صاحبان آن ها ابلاغ نماید و اگر صاحب ملک به نظر شهرداری معترض باشد ، باید ظرف ده روز اعتراض خود را به کمیسیونی مرکب از سه نفر که از طرف انجمن شهر انتخاب خواهند شدتسلیم کند . رأی کمیسیون قطعی و لازم الاجراست و هرگاه رأی کمیسیون مبنی بر تأیید نظر شهرداری باشد و یا صاحب ملک به موقع اعتراض نکرده و یا در مهلت مقرر شخصاً اقدام نکند، شهرداری به وسیله مأمورین خود رأساً اقدام می‌کند . از سوی دیگر قانون‌گذار در ماده ی ۱۹۳ آیبن نامه راهنمایی و رانندگی مصوب ۱۳۴۷برای تخلف از مقررات مربوط به لزوم معاینه فنی وسیله نقلیه عدم رعایت ضوابط تهویه و استعمال دخانیات مجازات غرامت از یکصد ریال تا دویست ریال یا حبس تکدیری از دو روز تا ده روز یا هر دو مجازات معین نموده بود . همچنین تحولات قانونی و قانون گذاری دیگری در این خصوص شکل گرفته است که به جهت ضیق وقت به همین موارد که سابقه تاریخی موضوع را تشکیل می‌دهد بسنده می‌کنیم .

مبحث دوم : تحلیل مفهومی

در این قسمت به تحلیل مفهومی آلودگی هوا و هوای پاک می پردازیم . حق بر هوای پاک همان طور که گفته شد دارای تاریخ تحولات خاصی می‌باشد که بیشتر تحت عنوان و عناوین وضع ضمانت اجراهای مقابله با آلودگی هوا مطرح شده است. حق بر هوای پاک امروزه در دو سطح متمایز قابل بحث و بررسی و تحلیل می‌باشد . در سطح بین‌المللی نظام حقوقی حاکم بر حفاظت از هوای پاک با عنایت به اصول ، مبانی حقوق بین‌المللی مطرح می‌باشد . این قلمرو را باید امروزه حقوق بین‌المللی حفاظت از هوا نامید . برخی حوزه ها تحت تحلیل قواعد کیفری حفاظت از هوا مطرح بوده و از آن با عنوان حقوق کیفری هوا نام می‌برند. به نظر می‌رسد به منظور تحلیل دقیق و شناخت موضوع نیازمندیم عناصر و مفاهیم را مورد بررسی قرار داده؛ آنگاه تعریف خوب و کاملی از هوای پاک داشته باشیم .

گفتار اول : آلودگی

آلودگی یکی از مفاهیم مهم وپر کاربرد و مرتبط با موضوع تحقیق می‌باشد . ‌بنابرین‏ به منظور تحلیل دقیق از موضوع تحقیق نیازمند تحلیل مفهوم آلودگی می باشیم . « آلودگی مشتق از کلمه یونانی پلوتوس است که از معنای ناپاکی و کثیفی گرفته شده است . ‌بنابرین‏ منظور از لغت آلودگی عبارت است از فرآیندی که باعث افزودن مواد مضر یا کثیف به زمین ، هوا ، آب . محیط و غیره شده به طوری که برای استفاده بهینه نا مطلوب باشد ».^[۵۰]

– پرهیز از لقمه حرام:

از جمله عوامل بسیار مهمی که باعث هلاکت و بدبخت شدن انسان می‌شود، لقمه حرام است. کم نبودند کسانی که ابتدا خوب بودند، ولی به خاطر لقمه حرام به دره ّهای شقاوت و فضاحت پرت شدند. لذا لازم است ‌به این مسئله توجه نموده و غافل نشویم. برای لقمه حرام در روایات آثار متعددی بیان شده است از جمله: عدم استجابت دعاها، عدم قبولی نماز، پذیرفته نشدن اعمال صالح، عدم استشمام بوی بهشت، تضعیف ایمان و اعتقادات، اخراج از صیانت الهی، کاهش رزق حلال، خروج از ولایت پیامبر (ص) و اهل بیت او(ع)، حسرت در روز قیامت، لعن ملائکه، کوردلی. در مقابل لقمه حلال هر چند رنگین نباشد، موجب نورانیت دل و استجابت دعا و آمرزش و حفاظت الهی می‏ گردد.

– تأمل و تفکر ‌در مورد عاقبت مجرمان، مفسدان و مکذبان:

برای این که انگیزه انسان در مسیر دینداری تقویت شده و از انحراف دوری نماید، مناسب است که ‌در مورد عاقبت مجرمان، گناهکاران و کافران اندیشه نموده و عبرت گیرد. وقتی انسان در عاقبت مجرمان و ‌گنه‌کاران اندیشه می­ کند، پرده های غفلت تدریجا از جلوی چشمش کنار می­روند و انسان از عاقبت کارهای خود در صورتی که گناهکار باشد آگاهی می­یابد و همین مسئله عاملی برای دوری از انحراف و تقویت ایمان و اعتقادات می­ شود.

بارور کردن هویت انسانی و دینی جوانان

لذا باید به زیر ساخت های شخصیت جوان و نیازهای روحی و روانی او توجه نمود تا در پرتو آن بتوان فردی دارای تعادل روحی و بدنی داشت و او را بر اساس نیاز درونی و فطریش به سوی فضایل و کمال رهنمون ­نمود.
ایام جوانی و نوجوانی با دگرگونی هایی در جسم و روان همراه است. نوجوان به سرعت رشد کرده و شاهد تکامل جسمانی و نیرومندی بدنی خویش است و همزمان، عواطف و احساسات او نیز دچار تحول اساسی می­ شود و افکار و آرزوها و نگرش او پیرامون افراد و محیط اطراف را تحت تاثیر قرار می­دهد(قائمی، ۱۳۶۳).

جوان اگر دوره نوجوانی و «بحران بلوغ» را به خوبی پشت سرگذاشته باشد و از رشد شخصیت کافی و متعادل برخوردار شده باشد، دارای ویژگی هایی از قبیل احساس اطمینان، احساس استقلال و قوه ابتکار، قدرت تعیین هویت خود، احساس صمیمت، میل به بزرگ شدن و حس کمال می‌باشد(شریعتمداری، ۱۳۷۴).

او مسئولیت پذیر و به آینده امیدوار است و دوستدار خوبی ها و فضایل ‌می‌باشد. ایجاد و رشد و تبلور ویژگی­های فوق در جوانان در گرو داشتن نظام تربیتی کارآ و جامع است .اگر در این نظام به نیازها و انتظارات جوان همانند ابراز محبت، ابراز خود، تعلق به گروه، هدفمندی و پاسخ مناسب داده شود ‌به این رشد و بالندگی می­رسد و در غیر این صورت دچار « بحران هویت » می­ شود(شریعتمداری،۱۳۶۷).
در بحران هویت، او شدیداً دچار اضطراب و ناراحتی ذهنی است به طوری که نمی­تواند جنبه­ های مختلف شخصیت خویش را در یک خویشتن قابل قبول و هماهنگ، سازمان دهد و در «خودپنداری» دچار مشکل می­ شود. ‌بر اساس نظریه « اریکسون^[۱۷] »، اگر هویت شخصی نوجوان در طی زمان و ‌بر اساس تجربیات حاصل از برخورد صحیح اجتماعی به تدریج ایجاد شود و او بتواند خود را بشناسد و از دیگران جدا سازد، تعادل روانی وی تضمین می­ شود، ولی اگر سرخوردگی و عدم اعتماد جایگزین اعتماد گردد، به جای تماس با مردم، گوشه­گیر و منزوی می­ شود و به جای تحرک به رکود می­گراید و به جای خود آگاهی و تشکیل هویت مثبت دچار ابهام در نقش خود می­ شود و هماهنگی و تعادل روانی وی به هم می­خورد و به بحران هویت­ دچار می­ شود (احمدی،۱۳۷۲).
▪ به هنگام این بحران او در چند مورد از موارد ذیل دچار تردید و شک می­ شود :
۱) اهداف­بلند­مدت

۲) انتخاب­شغل

۳) رفتار و تمایل جنسی

۴) الگوی رقابت

۵) تشخیص مذهبی

۶) نظام ارزشی اخلاقی

۷) تعهد گروهی

در نتیجه از عوارض منفی بحران هویت، تردید و ابهام در تشخیص مذهبی و نظام ارزشی است، به ویژه آن که همزمان با این بحران، قدرت تفکر انتزاعی در جوانان رشد نموده و به استقلال و استنتاج مسائل علاقه­مند می­شوند و به بررسی برهانی و منطقی دین در ‌پاسخ‌گویی‌ به مسائل توجه می­نمایند که این خود مشکل را دو چندان کرده و جوانی را که در وضعیت بحرانی نقش و وظایفی را که به وسیله خانواده و اجتماع برای وی مناسب تشخیص داده می­ شود با تمسخر و یا با پرخاشگری رد می­ کند، بیشتر به ورطه خطر و انحراف می­کشاند, به ویژه که در این سن, غرایز جنسی نیز بر این امر دامن می­زند و «هویت مذهبی» او را تهدید می­ کند و اگر هم به ظاهر هویت مذهبی را قبول کند، این عدم تعادل شخصیتی و روانی در هویت مذهبی نیز تاثیر گذاشته و به صورت افراط و تفریط بروز می­ کند و گاه او را در میان تضادی پیچیده اسیر می­ کند. به ویژه آن که به اعتراف روان شناسان، دوره جوانی و نوجوانی، دوره تحول ارزش‌ها و تردید در مفاهیم ارزشی است، و به نظر «دبس» ، نظام ارزش‌ها در مجاورت دنیای علم و اطلاع در جوانان پایه گذاری می شود و به تنظیم رفتار و مشخص نمودن عقاید آنان کمک می­ کند. اشپرانگر معتقد است که در دوره تحول نوجوانی، ارزش­های اساسی زندگی به ترتیب اهمیت به صورتی قطعی­تر و پایدارتر شکل ‌می‌گیرد و ارزش‌های حاکم بر فرد تعیین کننده نوع شخصیت او به شمار می­رود.(همان­منبع).
روشن است که ارزش ­مفاهیم نظری هستند که انتخاب بر اساس آن ها صورت ‌می‌گیرد و فرد را به عمل وا می­دارد، لذا باید پیرامون این مفاهیم به باوری روشن و مستدل برسد و از صمیم جان­پذیرا گردد.

شناخت ابعاد فراشناخت و ارتباط آن با اختلال روانی،در زمینه هایی همچون سبب شناسی اختلال،طرح ریزی درمان اختلالات و آموزش به سایر افراد غیر مبتلا دارای کاربرد و اهمیت می‌باشند(ماتیوس،هیلیارد و کمپبل^[۱۱۸]،۱۹۹۹؛فیشر^[۱۱۹] و ولز،۲۰۰۸).

پریزنیتو ،رداندودلگادو،بوئنو^[۱۲۰](۲۰۱۰)در پژوهش در زمینه افکار فراشناخت و اضطراب نشان دادند افراد دارای علائم GAD در مقایسه با افراد غیر مضطرب درباره دلایل مثبت نگران بودن نمره بالاتری دارند .

کرکوران و سگال^[۱۲۱](۲۰۰۸) به بررسی رابطه افکار ناکارآمد با اختلال اضطراب و افسردگی پرداختند . نتایج نشان داد فراشناخت ها بر پردازش هیجانی و واکنش های مربوط به آسیب ،از طریق تاثیر دانش و راهبردهای فراشناختی بر روی تغییر باورها و نیز تعبیر و تفسیر علائم خاص نظیر افکار مزاحم اثر می‌گذارد و باورهای فراشناختی در سبب شناسی و پایداری اختلال اضطراب و افسردگی مؤثر است .

اسپادا^[۱۲۲] و همکاران (۲۰۰۶)،به منظور ارزیابی ارتباط میان فراشناخت، هیجانات منفی و مسامحه گری مطالعه ای انجام دادند. نتایج نشان می‌دهد که فعال شدن راهبرد فراشناختی افکار خطرناک و کنترل ناپذیر،باعث ایجاد تنش عاطفی در افراد می شود و راهبردهای مقابله ای ناسازگارانه از جمله اجتناب،سرکوبی فکر و … را بر می انگیزد.طبق این نتایج،راهبردهای فراشناختی نقش میانجی بین ادراک استرس و بروز هیجانات منفی بازی می‌کنند.

تحقیقات متیود^[۱۲۳] (۲۰۰۴)،نشان داده است که اگرچه دو جنس، در تعداد وقایع استرس زای تجربه شده تفاوتی نداشتند، زنان نسبت به مردان، وقایع زندگی را منفی تر و غیر قابل کنترل تر ارزیابی کرده‌اند. علاوه بر این، زنان در مقایسه با مردان در سبک های مقابله اجتنابی، هیجان مدار و اختلالات روانشناختی و نشانه های بیماری های جسمی، نمرات بالاتری به دست آوردند. به عبارتی دیگر، زنان در مقایسه با مردان، نمرات هیجانی بالاتری نشان دادند.

بررسی ها نشان داده‌اند که چنانچه نوجوانان به راهبردهای مقابله ای کارآمد مجهز نباشند و توانایی کمی برای درک هیجان های خود و دیگران داشته باشند در برخورد با فشارها و بحران های نوجوانی توان کمتری خواهند داشت و مشکلات رفتاری بیشتری را به صورت پرخاشگری، افسردگی و اضطراب نشان خواهند داد(الگار، آرلت و گراوز^[۱۲۴]،۲۰۰۳).

نتایج یافته های میکائیل گریفیث^[۱۲۵] و همکاران (۲۰۰۰)،نشان داد که تفاوت معنی داری بین جنسیت و شیوه های مقابله ای وجود ندارد(به نقل از هیبتی،۱۳۸۱).

مطالعات ولز (۲۰۰۰) ، نشان می‌دهد که اختلالات روانشناختی هنگامی که راهبردهای مقابله ای ناسازگار مثل تفکر درجاماندگی،اجتناب و سرکوبی فکر اصلاح خود باورهای ناکارآمد را با شکست مواجه می‌سازد تداوم می‌یابند و باعث می‌شوند که اطلاعات منفی ‌در مورد خود افزایش یابند.

در یک زمینه یابی در دانش آموزان دبیرستانی آمریکا معلوم شد که ۲۸ درصد پسرها و ۷ درصد دخترها در طول یک ماه مطالعه در نزاع فیزیکی درگیر بوده اند.تقریبا ۳۵ درصد از افراد مورد تحقیق گزارش کرده‌اند که حداقل در یکی از موارد نزاع فیزیکی،جراحات وارده نیازمند معالجه طبی بوده است(کاپلان و سادوک،۱۹۹۶؛ترجمه پورافکاری،۱۳۷۵).

یافته های پاپاپورجیو و ولز (۲۰۰۳) نشان داد که اشخاص در افسردگی اساسی، با نشخوار فکری به افکار منفی پاسخ می‌دهد زیرا آن ها عقاید مثبتی راجع به فایده چنین عملی دارند و ‌به این باور رسیده اند که این جریان خارج از کنترل آن ها است. همچنین آن ها (۲۰۰۱، به نقل از یوسفی) موفق شدند بین نشخوار فکری و افسردگی هم در نمونه های بالینی و هم در نمونه های غیر بالینی رابطه مثبت به دست آورند. در پژوهش آنان افسردگی و باورهای منفی و مثبت فراشناخت با یکدیگر رابطه مثبت و معناداری داشتند.

لوبومیرسکی^[۱۲۶] و نالن -هاکسما^[۱۲۷] (۱۹۹۳) متوجه شدند که افراد دچار خلق افسرده احساس می‌کنند که نشخوار فکری موجب کسب بینش می شود و آن ها را به راه حل می رساند.

الیوا و لاگریکا^[۱۲۸] (۱۹۸۸)،همراه با محققان و نظریه پردازانی مانند بروک و هربرت^[۱۲۹] (۱۹۸۲)، معتقدند،بین مهارت های فراشناختی ضعیف با مشکلات رفتاری،رابطه معنی دار وجود دارد(به نقل از استیلیادیس و واینر^[۱۳۰]،۱۹۸۹).

نتایج تحقیقات لازاروس و فولکمن(۱۹۸۴)،نشان داد،در فرایند مقابله،مهارت های شناختی برای حل مشکل مورد استفاده قرار می گیرند و فرد با به کار بستن سبک های مقابله ای کارآمد مسئله مدار از مهارت های شناختی برای حل مسئله استفاده می‌کند و بر این اساس راه های مقابله با مشکل مستقیما بررسی می‌شوند و معمولا با یافتن راه حل های مناسب برای مشکل،رضایت روانشناختی حاصل می شود.

۲-۳- جمع بندی

نظریه های شناختی ‌در مورد اختلالات هیجانی نظیر نظریه طرحواره^[۱۳۱] بر این اصل مبتنی هستند که اختلالات روانی با آشفتگی در تفکر همراه است، به ویژه، اختلالاتی مانند اضطراب و افسردگی با افکار منفی خودکار و تحریف در تفسیر محرک ها و رویدادها مشخص می شود. درحالی که شناخت درمانی، اغلب محتوای افکار را مدنظر دارد، چگونگی تفکر افراد بعد مهمی است که تلویحاتی را برای اختلالات روان شناختی و بهبود دربر دارد. مدل اختلال هیجانی ولز و ماتیوس ^[۱۳۲]مستقیماً فراشناخت و شکل تفکر را با آسیب پذیری هیجانی و تداوم اختلال هیجانی پیوند می‌دهد. فراشناخت عبارت است از فرایند فکر کردن ‌در مورد «فکر کردن»، دانستن ‌در مورد آنچه می‌دانیم و آنچه نمی دانیم و توانایی کنترل افکار خویشتن. به عبارت دیگر فراشناخت به ساختارهای روان شناختی، دانش وقایع و فرآیندهایی که در کنترل، تغییر و تفسیر تفکر درگیرند، می پردازند. پژوهش ها نشان داده‌اند که سه بعد از فراشناخت با بد کارکردی روان شناختی مرتبط می‌باشد. این سه باورهای منفی ‌در مورد نگرانی معطوف به کنترل ناپذیری و خطر، اطمینان شناختی و باورهای مرتبط با نیاز به کنترل افکار می‌باشند.

در سبک‌های چهار گانه لیکرت، سبک‌های رهبری به چهار نوع تقسیم شده اند و از هر یک به عنوان یک سیستم نام برده شده است(الوانی،۱۳۸۲: ۱۴۱).این سبکها عبارتند از:

سبک اول:

در این سبک که کاملاً وظیفه مدار و آمرانه است مدیر و رهبر به زیردستان خود اعتمادی نداشته و رابطه رهبر و پیرو مبتنی بر نوعی ترس و ارعاب است.

سبک دوم:

در این سبک رابطه دستوری بین رهبر و پیرو همچنان برقرار است، اما رابطه مذکور در این حالت تلطیف شده و چون رابطه خادم و مخدوم توأم با نوعی مرحمت پدرانه است. در این سبک تصمیم گیری همچنان بر عهده رهبر بوده و پیروان مجریان بی چون و چرای اوامرند.

سبک سوم:

در این سبک اطمینان و اعتماد به مرئوسان در حد خوبی است و با آنان در پاره ای مشارکت می شود. اما مسائل و مضوعات عمده سازمانی همچنان به وسیله رهبر فیصله می‌یابد.

سبک چهارم:

در این سبک اطمینان و اعتماد به مرئوسان در حد کمال است و رابطه صمیمانه و مشارکت جویان در تمام امور بین آنان برقرار می‌باشد. در این سبک تصمیم گیریها کاملاً مشارکتی است و ‌گروه‌های رسمی و غیر رسمی با هم درآمیخته اند. به کمک سبک‌های چهارگانه رهبری می توان سازمان‌ها را از جهت سبک رهبری مورد سنجش قرار داد و رابطه بازدهی سازماندهی و نوع رهبری را مشخص ساخت.

۲-۶-۳) رویکرد موقعیتی و اقتضایی

رویکرد اقتضایی، رویکردی است که اساس فکری آن، بر این محور استوار است که اصولاً جست‌وجوی بهترین راه برای رهبری که در همه موارد بتوان آن را به کار گرفت، امری محال و نشدنی است. از این‌رو، در این دوره محققان بر تلاش خود جهت شناخت رهبری افزودند که نتیجه کوشش آن ها، نظریه های موقعیت و اقتضایی است. در این نظریه ها، متغیرهای دیگری نیز افزون بر ویژگی‌های شخصی رهبر اضافه می‌شود که بر سبک رهبر تأثیر می‌گذارد. این ویژگی‌ها عبارتند از: ویژگی‌های فردی کارکنان، ویژگی‌های گروه و ساختار گروه، بخش یا سازمان (رضائیان، ۱۳۷۹: ۳۹۲) که همه با تعامل یکدیگر بر سبک رهبری اثر می‌گذارند. در حالی که برخی از پژوهشگران مانند بلیک و موتن، مک گریگور بر این باورند که بهترین سبک رهبری وجود دارد، سبکی که بهره وری، رضایت خاطر، رشد و بهبود در تمام وضعیت ها را به حداکثر برساند. ولی بیشتر پژوهش‌هایی که در چند دهه ی اخیر صورت پذیرفته به روشی از این موضع حمایت می‌کند که بهترین سبک وجود ندارد. رهبران موفق و اثربخش می‌توانند سبک خود را با اقتضائات وضعیت وفق دهند. طبق تئوری‌های اقتضایی اثربخشی رهبر به موقعیت بستگی دارد. به طوری که بعضی از رهبران در یک موقعیت یا سازمان اثربخش و کارآمد بوده و در موقعیت یا سازمان دیگر ممکن است اثربخش نباشد(رضائیان،۱۳۸۳).

مهم‌ترین نظریه های اقتضایی و موقعیتی ‌به این قرار است: پیوستار رهبری، مدل نظریه رهبری وضعیتی، مدل اقتضایی (سبک ـ ساختار ـ توان)، نظریه سبک مدیریت سه بعدی رهبری اقتضایی فیدلر، نظریه منبع شناختی و نظریه رهبری مسیر ـ هدف. (البته برخی از اندیشمندان، نظریه مسیر ـ هدف را از مجموعه نظریه های رویکرد اقتضایی و موقعیتی جدا می‌کنند (لوتانز، ۱۹۹۵؛ استونر و همکاران، ۲۰۰۴؛ حقیقی و همکاران، ۱۳۸۲؛ رابینز، ۲۰۰۶؛ رضائیان، ۱۳۷۹؛ ساعتچی و عزیزپور پوبی، ۱۳۸۴؛ باس، ۱۹۹۹).

در سال ۱۹۶۷، فیدلر و همکارانش یک پرسشنامه تحت عنوان ناخوشایندترین همکار تهیه نمودند که در آن ۱۶ شاخص مشخص شده است. از پاسخ دهندگان خواسته شد. که بر طبق این شاخص‌ها به همکارانشان نمره دهند (از۱تا۸). طبق این الگو، مدیرانی که از نظر ناخوشایندترین همکار نمره بالایی بگیرند طرفدار برقراری روابط صمیمانه بیشتری با زیردستان و همکارانشان هستند، ولی مدیرانی که دارای LPC پایین هستند بیشتر متوجه مسائل مربوط به کار بوده، سختگیر و خشن می‌باشند. فیدلر مطلوب بودن موقعیت را با سه عامل تعیین می‌کند:

الف- رابطه پیرو با رهبر:

مهمترین عاملی است که بر موفقیت مدیر اثر می‌گذارد. مدیری که روابط حسنه با کارکنان دارد نیاز به استفاده از مقام سازمانی و قوانین و مقررات برای نفوذ در زیردستان ندارد.

ب- انسجام وظیفه و روشن بودن اهداف:

نیز عاملی است که با قدرت مدیر رابطه مستقیم دارد. به عبارتی هر قدرکه وظایف منسجم تر باشند، مدیر با بهره گرفتن از قوانین و مقررات راحت تر می‌تواند از کارکنان بخواهد تا کارها را دقیق انجام دهند. وظایفی که تنوع هدف مسیر در آن پایین بوده و قابلیت تأیید از طرف کارکنان و صراحت و روشنی تصمیم های مربوط به آن ها بالا باشد، از انسجام بیشتری برخوردار می‌باشند و بالعکس وظایفی که تنوع هدف – مسیر آن ها بالا و قابلیت تأیید، صراحت و روشنی آن ها پایین است، وظایف غیر منسجم می‌باشند.

ج- قدرت مقام :

هر قدر قدرت مدیر بیشتر باشد، قدرت مقام او بالاتر می‌باشد.

تئوری چرخه زندگی یا تئوری رهبری موقعیتی توسط پال هرسی و کنت بلانچارد ارائه شد. این تئوری بر این عقیده است که رفتار مناسب با شیوه رهبری با میزان بلوغ پیروان تغییر می‌کند. بلوغ اشاره به چگونگی برانگیختگی، شایستگی، تجربه و علاقه زیردستان در پذیرش مسئولیت دارد. با افزایش بلوغ زیردستان، رهبر نیز به تدریج از رفتار وظیفه مدار به سمت وظیفه مدار کم حرکت می‌کند و همزمان با آن از رفتار فرد مدار کم به سمت رفتار فرد مدار متوسط افزایش یافته و سپس کاهش می‌یابد(مصدق،۱۳۸۶). این تئوری رفتار رهبر را از دو جنبه کارمند مدار و وظیفه مدار بررسی می‌کند .

هرسی و بلانچارد در این تئوری با توجه به بلوغ کارکنان چهار سبک رهبری را بیان می‌کنند:

1. سبک رهبری دستوری:

در این سبک، رهبر وظیفه مدار می‌باشد و به کارکنان توجهی ندارد. نقش‌ها و مسئولیت‌های کارکنان را مشخص می‌کند و با تکیه بر قوانین، مقررات و دستورالعملها کارکنان را موظف می‌کند که در کجا و در چه زمانی، چه وظایفی را و چگونه انجام دهند.

1. سبک رهبری متقاعد کننده:

چنین رهبری بسیار کارمندگرا و وظیفه گرا می‌باشد. قوانین و مقررات مربوط به کارها و حمایت از کارکنان را تنظیم و اجرا می‌کند.

1. سبک رهبری مشارکتی:

چنین رهبری بسیار کارمندگرا می‌باشد ولی توجه چندانی به وظیفه ندارد. کارکنان را در فرآیندهای تصمیم گیری و برنامه ریزی مشارکت می‌دهد. ارتباطات سازمانی عمودی دو طرفه و افقی می‌باشد.

1. سبک رهبری تفویض اختیار به مرئوسان:

چنین رهبری توجهی به کارمند و کار ندارد. در حقیقت رهبر کارکنان را در انجام وظایفشان آزاد می‌گذارد و کنترل خاصی بر آن ها ندارد. قوانین و مقررات خاصی ‌در مورد حمایت از کارمندان وجود ندارد.

تئوری مسیر – هدف: